تمام اشکال حیات به نحوی وابسته به آب اند، از گیاهان و جانوران گرفته تا خود انسان. اما در دهه های اخیر، کیفیت این منبع ارزشمند به طور نگران کننده ای کاهش یافته است. پدیده ای که در گذشته بیشتر در کشورهای صنعتی شاهدش بودیم، امروزه به یکی از مهم ترین چالش های زیست محیطی جهان و به ویژه ایران تبدیل شده است.
در این مقاله می خواهیم با نگاهی جامع به این پدیده بپردازیم؛ تاملی بر این داشته باشیم که آلودگی آب چیست، چه عواملی باعث آن می شوند، چه پیامدهایی دارد و چگونه می توان از آن پیشگیری کرد.
تعریف آلودگی آب
زمانی که مواد خارجی، چه شیمیایی و چه میکروبی، وارد آب ما شوند و کیفیت آن را برای انواع مصارف، اعم از انسانی، کشاورزی یا زیست محیطی پایین بیاورند؛ آلودگی آب رخ داده. مبدا این مواد ممکن است از هرجایی باشند؛ فاضلاب، پسماند های صنعتی و یا حتی فعالیت های روزمره خود ما، اما زمانی ما می توانیم بگوییم آبی آلوده است که غلظت آلاینده های موجود در آن از استانداردهای تعیین شده توسط سازمان های بهداشتی بیشتر باشد؛ به عنوان مثال، وجود نیتراتِ بیش از حد در آب آشامیدنی می تواند برای کودکان خطرناک باشد و فلزاتی مانند سرب و جیوه نیز اثرات جدی بر سلامت ما وارد می کنند.
شناسایی آب آلوده از این جهت برای ما هائز اهمیت است که در بسیاری از مناطق ایران، منابعِ آب سطحی و زیرزمینی، اصلی ترین تامین کننده های آب شرب و کشاورزی اند؛ بنابراین هرگونه آلودگی در این منابع نه تنها به سلامت ما، بلکه به اقتصاد، کشاورزی و پایداری اکوسیستم ها آسیب های جدی وارد می کند. در واقع، هر قطرهِ آب آلوده، می تواند زنجیره ای از مشکلات را برای ما به ارمغان بیاورد، که رفع آن ها به مراتب دشوارتر از اقدامات پشگیرانه، در مراحل ابتدایی کار است.
منابع و عوامل آلودگی آب
منابع آلودگی آب را معمولاً به دو گروه اصلی تقسیم می کنند: منابع نقطه ای و منابع غیرنقطه ای.
هدف از این تقسیم بندی این است که بهتر بتوانیم منشا ورود این آلاینده ها را شناسایی و کنترل کنیم.
منابع نقطه ای: شامل محل هایی هستند که آلودگی از یک نقطه مشخص وارد آب می شود، مانند خروجی فاضلاب کارخانه ها، بیمارستان ها یا تصفیه خانه های شهری، برای مثال، تخلیه پساب های صنعتی بدون تصفیه مناسب به رودخانه ها و دریاچه ها، یکی از دلایل اصلی آلودگی رودخانه کارون و زاینده رود در سال های اخیر بوده؛ این نوع آلودگی معمولاً قابل کنترل تر است، زیرا می توان نقطه ورود آن را شناسایی و اصلاح کرد.
منابع غیرنقطه ای: منشأ مشخصی ندارند؛ این نوع آلودگی ها معمولاً در اثر بارش باران یا ذوب برف ایجاد می شوند که بدنبال آن آلاینده های سطح زمین را شسته و وارد رودخانه ها و سفره های زیرزمینی می کنند. سموم و کودهای شیمیایی مورد استفاده در کشاورزی، روان آب های شهری، و باران های اسیدی از مهم ترین نمونه های آلودگی غیرنقطه ای محسوب می شوند. این نوع آلودگی به دلیل پراکندگی و گستردگی بسیارش، کنترل بسیار دشوارتری نیز دارد.
افزون بر این دو دسته، باید به تفاوتی میان آلودگی آب های سطحی و آب های زیرزمینی وجود دارد نیز توجه کرد.
آب های سطحی: شامل رودخانه ها، دریاچه ها و سدها هستند که در معرض تماس مستقیم با فعالیت های انسانی قرار دارند؛ تخلیه زباله های شهری، فاضلاب، و حتی مواد پلاستیکی در این منابع باعث تغییر رنگ، بو و کیفیت آب می شود.
آب های زیرزمینی: معمولاً از طریق نفوذ مواد شیمیایی از سطح زمین آلوده می شوند. نشت فاضلاب از چاه های جذبی، نفوذ سموم کشاورزی، یا نشت سوخت از مخازن زیرزمینی می تواند کیفیت آب چاه ها را به شدت کاهش دهد؛ از آنجا که آب های زیرزمینی به کندی جریان دارند، پروسه پاک سازی آن ها نیز زمان بر و پر هزینه محسوب می شود.
انواع آلاینده‌های آب
آلاینده های موجود در آب به چند گروه اصلی تقسیم می شوند که هر یک ویژگی ها و اثرات خاصی دارند. آلاینده‌های شیمیایی: شامل فلزات سنگین، مواد شوینده، نفت، و ترکیبات آلی می شوند؛ این مواد عمدتاً از فعالیت های صنعتی و کشاورزی ناشی شده و برای مثال در این خصوص می توان به، نشت پساب های پتروشیمی و پالایشگاه ها در ماهشهر و بندرعباس که یکی از نمونه‌های بارز ورود آلاینده های شیمیایی به منابع آبی است اشاره کرد.
آلاینده‌های بیولوژیکی: میکروارگانیسم هایی مانند ویروس ها، باکتری ها، جلبک ها و انگل ها که اغلب از فاضلاب های انسانی یا فضولات حیوانی وارد آب می شوند؛ بدنبال این آلودگی و با در نظر گرفتن وجود این عوامل در آب، می توان احتمال شیوع بیماریی هایی را داد که منجر به اسهال، حصبه و هپاتیت می شوند.
آلاینده‌های فیزیکی: شامل گل و لای، ذرات معلق و میکروپلاستیک ها می شوند. این آلاینده ها ممکن است به طور مستقیم سمی نباشند، اما با کاهش شفافیت و اکسیژن آب، حیات موجودات آبی را تهدید می کنند.
آلودگی حرارتی: آن دسته از آلودگی ها به حساب می آید که اشاره کمتری به آن می شود؛ در این حالت، صنایع یا نیروگاه ها آب گرم شده را به محیط تخلیه می کنند و باعث افزایش دمای رودخانه ها و دریاچه ها می شوند؛ این تغییر دما می تواند اکوسیستم های آبی را دچار شوک کرده و حیات آبزیان را مختل کند.
عوارض و اثرات آلودگی آب
آلودگی آب تنها به تغییر رنگ یا بوی ناخوشایند آن محدود نمی‌شود؛ این پدیده اثرات عمیقی بر سلامت انسان و محیط زیست دارد. مصرف آب آلوده، به نیترات یا فلزات سنگین می‌تواند، باعث بروز بیماری های کلیوی، آسیب های عصبی، و حتی سرطان شود؛ از سوی دیگر، با کاهش کیفیت آب شرب، هزینه های تصفیه و گندزدایی نیز به مراتب افزایش می یابد و فشار اقتصادی بیشتری بر سیستم های شهری وارد می کند.
در بُعد زیست محیطی، آلودگی آب به نابودی اکوسیستم های آبی منجر شده و زمانی که مواد مغذی بیش از حد، مانند فسفر و نیتروژن، وارد آب می شوند، رشد بی رویه جلبک ها رخ می‌دهد. این پدیده که به “شکوفایی جلبکی” معروف است، اکسیژن محلول در آب را کاهش داده و باعث مرگ ماهیان و سایر موجودات می شود. در نهایت، منابع آب زیرزمینی نیز به شدت در معرض تهدید قرار می گیرند، زیرا آلاینده ها ممکن است برای ده ها سال در سفره های آب باقی بمانند.
روش‌های پیشگیری و کنترل آلودگی آب
برای مقابله با آلودگی آب، ترکیبی از اقدامات فنی، مدیریتی و فرهنگی مورد نیاز است. نخستین و مؤثرترین روش در این خصوص:
تصفیه فاضلاب شهری و صنعتی: با احداث و به روزرسانی تصفیه خانه های مجهز می توان از ورود مستقیم آلاینده ها به منابع طبیعی جلوگیری کرد. در این میان، استفاده از دستگاه تصفیه آب صنعتی نقش مهمی برای ما ایفا می کند؛ چرا که این سیستم ها می توانند فلزات سنگین و ترکیبات آلی را با دقت بالا حذف کنند.
کاهش مصرف سموم و کودهای شیمیایی در کشاورزی: آموزش کشاورزان برای استفاده از روش های جایگزین، مانند کودهای آلی یا سیستم های آبیاری هوشمند، می تواند به طور چشمگیری از آلودگی روان آب ها جلوگیری کند.
آموزش و فرهنگ سازی عمومی: این مورد نیز اهمیت زیادی دارد و شهروندان باید بدانند که دفع نامناسب زباله ها، استفاده بی رویه از شوینده ها، یا تخلیه روغن و مواد شیمیایی در فاضلاب، چگونه می تواند چرخه آلودگی را گسترش دهد.
استفاده از دستگاه های تصفیه آب خانگی و صنعتی: در نهایت این یکی از راهکارهای عملی برای اطمینان حاصل کردن از کیفیت آب مصرفی است؛ فناوری هایی مانند اسمز معکوس (RO) قادرند آلاینده های شیمیایی و میکروبی را تا بیش از ۹۵ درصد حذف کنند و گزینه ای مطمئن برای خانواده ها و صنایع محسوب می شوند.
راهکارهای رفع آلودگی آب های زیرزمینی
آب های زیرزمینی به دلیل عمق زیاد و جریان کندشان، پاک سازی دشوارتری دارند. با این حال، روش هایی برای ترمیم این منابع وجود دارد؛ در روش های فیزیکی، آب آلوده از چاه ها پمپاژ شده و پس از تصفیه، دوباره به سفره های زیرزمینی بازگردانده می شود. در روش های شیمیایی، مواد جاذب یا اکسیدکننده مانند کربن فعال یا پرمنگنات به زمین تزریق می شوند تا آلاینده ها را تجزیه و یا جذب کنند. در روش های زیستی نیز از باکتری ها و میکروارگانیسم های تجزیه کننده استفاده می شود تا ترکیبات سمی به مواد بی خطر تبدیل شوند. این روش ها به زمان طولانی تری نیاز دارند، اما اثرات پایدارتری بر محیط می گذارند.
نتیجه گیری
آلودگی آب یکی از بزرگ ترین تهدیدهای قرن بیست و یکم است؛ تهدیدی که نه تنها منابع طبیعی، بلکه سلامت نسل های آینده را به خطر می اندازد. پیشگیری از این پدیده نیازمند همکاری میان دولت، صنایع و مردم است. دولت ها باید قوانین سخت گیرانه تری برای کنترل پساب ها و حفاظت از منابع آب وضع کنند. صنایع موظف اند فرآیندهای تولیدی خود را به‌گونه ای اصلاح کنند که کمترین آلودگی را ایجاد کند. و در نهایت، مردم نیز باید با تغییر رفتار مصرفی و رعایت اصول ساده زیست محیطی، نقش خود را در حفاظت از آب ایفا کنند. هر قطره آبی که امروز پاک بماند، فردا می تواند زندگی ای را نجات دهد.
سوالات متداول
آلودگی آب چیست و از چه زمانی شروع شده است؟
از زمانی که انسان به طور گسترده از مواد شیمیایی در صنعت و کشاورزی استفاده کرد، پدیده آلودگی آب به صورت جدی مطرح شده است.
چه عواملی باعث آلودگی آب های زیرزمینی می شوند؟
نشت فاضلاب، استفاده بی رویه از سموم و کودها، و نفوذ مواد نفتی از مهم ترین عوامل اند.
آیا آلودگی آب فقط در مناطق صنعتی وجود دارد؟
خیر، حتی در مناطق کشاورزی یا شهری نیز آلودگی ناشی از روان آب ها و فاضلاب های خانگی دیده می شود.
چگونه می توانیم از آلودگی آب جلوگیری کنیم؟
با تصفیه فاضلاب، کاهش مصرف سموم، آموزش عمومی و استفاده از فناوری های تصفیه مدرن.
بهترین روش تصفیه آب آلوده چیست؟
ترکیبی از روش های فیزیکی، شیمیایی و زیستی این امر میسر می شود؛ بایستی به خاطر داشت که برای مصارف خانگی، سیستم های اسمز معکوس (RO) جزو مؤثرترین گزینه ها هستند.